به گزارش فردای خبر،فرونشست یک موضوعی است که بخش‌های مختلفی را به خود درگیر می‌کند و در صورت عدم توجه به این موضوع می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری را برای منطقه تحت تأثیر خود به دنبال داشته باشد.
یکی از مهمترین موضوعات در کنترل آثار ناشی از فرونشست بحث مدیریت منابع آبی، حفظ این منابع و بهره‌وری حداکثری از آن است و همین موضوع خود به تنهایی نهادهای مختلفی از جمله جهاد کشاورزی، امور منابع آب و سایر نهادها و دستگاه‌ها را به خود درگیر می‌کند.
منطقه شمال استان اصفهان نیز تحت تأثیر فرونشست قرار دارد و آثار این مخاطره طبیعی بعضا گریبانگیر می‌شود و مشکلات و محدودیت‌هایی را به وجود آورده است و همین موضوع باعث شده است تا خبرگزاری تسنیم این موضوع را در سلسله گزارش‌هایی پیگیری کند.
گزارش‌های مختلفی در قالب مصاحبه با مسئولان مختلف از سوی خبرگزاری منتشر شده و هشدارهایی در این خصوص داده شد و در این خبر میزگردی با حضور علی سالاری رئیس اداره حفاظت‌محیط زیست شهرستان نطنز و حسین خان‌علی‌دوست کنشگر و دوست‌دار محیط زیست برگزار شد.
وضعیت فرونشست را چگونه ارزیابی می‌شود؟
سالاری: وضعیت فرونشست در هر منطقه به عواملی مانند میزان برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، ماهیت لایه‌های زمین‌شناسی و فعالیت‌های انسانی بستگی دارد و برای ارزیابی دقیق وضعیت فرونشست در نطنز، نیاز به مطالعات میدانی توسط کارشناسان زمین‌شناسی و منابع آب است.
این مطالعات معمولاً شامل بررسی داده‌های سطح آب‌های زیرزمینی در طول زمان، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و سنجش از دور برای تشخیص تغییرات سطح زمین و بررسی گسل‌های فعال است که مجموع داده‌ها موجب ارزیابی دقیق می‌شود.
خان‌علی‌دوست: فرونشست به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که در آن زمین به طور ناگهانی یا تدریجی فرو ریخته، پایین می‌آید یا ترک برداشتن می‌دارد و این پدیده معمولاً به دلیل کاهش حجم آب های زیرزمینی به دلیل کاهش نزولات جوی یا برداشت بی‌رویه از منابع استخراج منابع معدنی، یا تغییرات در ساختار زمین‌شناسی رخ می‌دهد.
منطقه شمال استان اصفهان از جمله شهرستان اردستان نیز با خطر فرونشست روبرو بوده و به طور کلی وضعیت مناسبی از این منظر ندارد در شرایطی که فرونشست در حد سه سانتی متر سالانه به نوعی بحران تلقی می‌شود حد شش سانتی‌متر اردستان نشان‌دهنده وضعیت بحرانی حال حاضر شهرستان اردستان است که نیازی به توصیف ندارد.
در بعد علل بروز این پدیده در منطقه نیز باید اضافه شود که برداشت بی‌رویه از منابع و ذخیره‌های کهن آبی منطقه در طول نیم قرن گذشته باعث رویت این مشکل در شهرستان اردستان شده، ضمن اینکه در سنوات اخیر شاهد کاهش چشمگیر بارش نسبت به گذشته بوده‌ایم.
شروع برداشت از منابع و آبخوان‌های زیرزمینی به حفر اولین چاه‌های عمیق منطقه در زمان پیش از انقلاب، خاصه احداث طرح کشاورزی چهارمیل باز می‌گردد اما پس از پیروزی انقلاب و ترویج کشاورزی با شعار خودکفایی در تولید محصول گندم به عنوان نیاز اصلی کشور، مجوزهای بسیار زیادی برای حفر چاه عمیق داده شده و برداشت آب به شکل فزاینده‌ای ادامه یافت.
در ابتدا نیز کسی به این موضوع توجه نکرده اما پس از مدتی آثار اولیه فرونشست مشاهده شده و اولین نگرانی‌ها به وجود آمد و با این توصیف فرونشست در اردستان از جنس انسانی و زاییده خطای بشری محاسبه می‌شود.
چه اقداماتی برای جلوگیری از پیشرفت فرونشست باید انجام شود؟
سالاری: اقدامات کلی برای جلوگیری از پیشرفت فرونشست شامل مدیریت بهینه منابع آب است به نحوی که کاهش برداشت آب‌های زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت و استفاده از روش‌های آبیاری نوین و جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز لازم و ضروری است.
تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی از دیگر اقدامات است به نحوی که با احداث سازه‌های آبخیزداری و پخش سیلاب برای هدایت آب به سفره‌های زیرزمینی می‌توان به این موضوع جامه عمل پوشاند و اصلاح تعرفه‌های آب با وضع تعرفه‌های پلکانی و بازدارنده برای مصارف بالای آب نیز از دیگر اقدامات است.
توسعه کشت گیاهان کم‌آب‌بر با جایگزینی محصولات کشاورزی با نیاز آبی بالا با محصولات مقاوم به خشکی و نظارت و کنترل با پایش مستمر سطح آب‌های زیرزمینی و وضعیت نشست زمین نیز از دیگر اقدامات قابل اجرا در این حوزه است.
خان‌علی‌دوست: مهمترین اقدام جدی گرفتن موضوع توسط دستگاه‌های ذی ربط و درگیر کردن تمام بخش‌های اداری بوده به نحوی که احساس خطر به طور جدی تلقین شده همگان را درگیر مسئله پیش‌آمده کند و همچنین دعوت از کارشناسان زبده و خبره دانشگاهی و دغدغه‌مندان واقعی در این عرصه و استفاده از نظرات علمی و تجربی آنان ضرورتی دیگر است.
سازمان‌های مردم نهاد باید تقویت شده و میدان عمل برای آنان در بخش اطلاع‌رسانی و آموزش مهیا شود اما مسیر طولانی اخذ مجوز برای فعالیت، پروسه‌ای دشوار، زمان بر و انگیزه‌کش است که متاسفانه مانع تاسیس اینگونه گروه‌ها می‌شود.
این سوال مطرح است که چرا زمانی که عده ای حاضرند بدون چشم داشت و صرفا به جهت علاقه‌مندی به وطن، صادقانه و عاشقانه کار کنند باید در پیچ و خم اداری و گیر دادن‌های بیهوده کلافه شده و دست از ادامه مسیر بردارند؟
همکاری و هماهنگی دستگاه‌های اجرایی با یکدیگر، مردم و سمن‌ها یا همان سازمان‌های مردم نهاد نیز بسیار ضروری برای اقدامات فوری است؛ انسداد فوری چاه‌های آب غیر مجاز که حتی در برخی منازل روستایی وجود دارد، لغو مجوزهایی که قبلا داده شده و ضرورتی نداشته و محدود کردن کشت‌های آب بر نظیر صیفی جات، ذرت غیره از جمله اقدامات است.
نظارت دقیق بر رفتارهای بهره‌برداران مجاز، بدون ملاحظات شخصی، جناحی و غیره در بخش کنتورهای برداشت آب، اینچ و میزان برداشت، ساعات بهره برداری و غیره، توجه ویژه به حلقه مفقوده در این بخش یعنی آموزش همگانی در مدارس، رسانه‌ها، همایش ها و غیره با این رویکرد که مشکل پیش آمده مربوط به همه بوده و متوجه دستگاه‌های اداری و دولتی یا صرفا کشاورزان نیست، از دیگر اقدامات است.
اعطای مشوق به بهره‌برداران برای تغییر معیشت و نیز برخورد جدی و بدون مماشات با متخلفان، لغو مجوزهای صنعتی داده شده آب‌بر نظیر فولاد، کاشی و سرامیک و غیره و انتقال آن‌ها به سواحل جنوبی کشور در مجاورت آب‌های آزاد از دیگر اقدامات است.
تهدیدات فرونشست در یک منطقه چیست؟
سالاری: تهدیدات اصلی فرونشست شامل تخریب زیرساخت‌ها با ایجاد شکاف در ساختمان‌ها، پل‌ها، جاده‌ها و شبکه‌های انتقال آب و فاضلاب، کاهش کیفیت و کمیت منابع آب زیرزمینی با نفوذ آب شور به منابع آب شیرین در مناطق ساحلی یا نزدیک به دریا است.
افزایش خطر سیلاب‌های ناگهانی به نحوی که در صورت وقوع بارندگی‌های شدید، زمین نشست کرده توانایی جذب آب کمتری دارد و احتمال وقوع سیلاب افزایش می‌یابد، تأثیر بر کشاورزی با خشک شدن قنوات، چاه‌ها و کاهش حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی از دیگر تهدیدات است.
تأثیرات اقتصادی و اجتماعی به صورت هزینه‌های بالای ترمیم زیرساخت‌ها، کاهش ارزش املاک، مهاجرت و از بین رفتن مشاغل مرتبط با آب نیز از دیگر آثار سوء فرونشست در یک منطقه محسوب می‌شود.
خان‌علی‌دوست: فرونشست را زلزله آرام هم تعبیر می‌کنند با این توصیف فرو لغزیدن زمین به درون خود، بلعیده شدن تاسیسات و زیر ساخت‌ها در حفره‌های درون زمینی، ترک برداشتن جاده‌ها و‌ساختمان‌ها صحنه‌هایی است که می‌تواند مقابل چشمان بهت‌زده مردم اتفاق افتد بدون آنکه چاره‌ای جز تسلیم در پی داشته باشد.
در منطقه‌ای نظیر شهرستان اردستان ابتدایی‌ترین نشانه‌های فرونشست در بخش‌های شمالی منطقه موسوم به حاشیه کویر مرکزی و جنگل دست‌کاشت تاغ رویت شده که دائما بر تعداد این شکاف‌ها و‌عمق آن‌ها افزوده می‌شود.
نگرانی عمده این است که پیشروی این شکاف‌ها به سمت داخل شهرها، تاسیسات، ساختمان‌ها و مخصوصا ریل راه‌آهن جنوب ادامه یافته و خسارات جبران‌ناپذیری به همگی آن‌ها وارد آورد و در دراز مدت امکان سکونت در منطقه را منتفی کند.
آیا اقدامات عملی در حوزه فرونشست صورت گرفته است؟
سالاری: پاسخ به این سوال نیازمند اطلاعات میدانی و گزارش‌های سازمان‌های مربوطه مانند شرکت آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی است که در حال حاضر در دسترس نیست اما معمولاً در مناطقی که با پدیده فرونشست مواجه هستند، اقداماتی در جهت مدیریت منابع آب و اصلاح روش‌های کشاورزی انجام می‌شود.
خان‌علی‌دوست: اقداماتی صورت گرفته، جلسات متعددی با حضور مسئولین منطقه و کارشناسان راه آهن و غیره برگزار شده اما کافی، محسوس و ملموس نیست، به عنوان مثال برداشت از چاه‌ها محدود شده اما کافی نیست.
اقداماتی نظیر نصب کنتور هوشمند، کارت برداشت و غیزه ارائه شده اما کافی نیست، تخلف همچنان ادامه دارد و از سوی دیگر نیز جلسات بدون پیگیری و بازخورد هم ادامه دارد و به نظر می‌رسد برگزاری همایش‌های توجیهی با هدف اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی عمومی یکی از نیازهای اصلی در مواجهه منطقی با پدیده رخ داده است.
ارزیابی شما از اقدامات صورت گرفته چیست؟
سالاری: بدون اطلاعات مشخص از اقدامات انجام شده در مناطق، ارزیابی دقیقی ممکن نیست اما به طور کلی، اثربخشی اقدامات بستگی به جامعیت، پایداری، نظارت و مشارکت ذینفعان دارد و در بسیاری از موارد، شدت و سرعت فرونشست نشان‌دهنده ناکافی بودن یا عدم اجرای کامل اقدامات است.
خان‌علی‌دوست: همان گونه که گفته شد اقدامات کافی، جدی و موثر نیست تا جایی که حتی موضوع فرونشست برای مردم تفهیم نشده و زنگ خطر جدی تلقی نمی‌شود به عنوان مثال جای تعجب دارد که همچنان مجوزهای صنعتی برای افراد با نفوذ صادر می‌شود و کشاورزی سنتی بی‌بازده آب‌بر همچنان ادامه دارد.
به عقیده بنده بسیاری از اشکالات وجود دارد که گمان به رفع آن‌ها می‌رود اما همچنان با پرجاست به نحوی که ذرت ، صیفی جات و غیره همچنان کاشته می‌شودرو مجوز کارخانجات صنعتی وابسته به آب با نفوذ افراد داده می‌شود و اتلاف آب در کشاورزی و تاسیسات آن حتی در بخش قطره‌ای و پرفشار نیز همچنان دیده می‌شود.
مشارکت مردمی تا چه میزان در کاهش آثار فرونشست تأثیرگذار است؟
سالاری: مشارکت مردمی در کاهش آثار فرونشست بسیار حیاتی است و این مشارکت می‌تواند از طریق کاهش مصرف بهینه آب در بخش خانگی، همکاری با کشاورزان برای اصلاح روش‌های آبیاری و انتخاب محصولات کم‌آب‌بر محقق شود.
پذیرش و رعایت قوانین و مقررات مربوط به حفر چاه و برداشت آب، گزارش تخلفات مربوط به برداشت‌های غیرمجاز آب، آموزش و افزایش آگاهی عمومی نسبت به مخاطرات فرونشست بسیار تأثیرگذار است و می‌تواند به موفقیت برنامه‌های مدیریت منابع آب و کاهش روند فرونشست کمک شایانی کند.
خان‌علی‌دوست: همیشه مردم ناجی خود در مشکلات رخ داده بوده و هستند اما باید توجیه شوند تا دست به کار شده و اقدام کنند، آنگونه که اشاره شد بهترین راه برخورداری از پتانسیل‌های مردمی، تاسیس و حمایت از سازمان‌های مردم نهاد برای جلب همکاری‌های گسترده مردمی بوده و استمداد از نهادهای مربوط نظیر آموزش و پرورش نیز با هدف اطلاع‌رسانی در سطح گسترده کاملا ضروری به نظر می‌رسد.
